Enter English resume of the issue

Wejscie do prezentacji numeru w jezyku polskim

Уваход у беларускі зьмест нумару

Лучнасьць з рэдакцыяй

Архіў/ Archive/ Archiwum

Бібліятэка/ Library/ Biblioteka

Прастора гераічнага

Сяргей Шыдлоўскі

Сваёй мэтафарай „жыцьцё пры дарозе”, апавядаючы аб лёсах беларускага, Алесь Аркуш выявіў пласт нэгатыўных значэньняў транзытнай прасторы-пусткі. „Жыцьцё пры дарозе” — антыпод жыцьцю пры рацэ. Дарога арганізуе тэхнагенную пространь, рака — прастору культуры. Полацак, які паўстае з брамы чыгуначнага вакзалу, і Полацак з набярэжнай — гэта розныя гарады. У першага лёс павятовай станцыі, другі — караблём-нэфам Сафіі чакае сустрэчнага ветру гісторыі.

Два Полацкі нітуюцца ў нашай сьвядомасьці. Той, што мы ведаем цяпер, — уласна горад, але нашыя продкі адрозьнівалі таксама і Полацак як край. Гэта ўся лясная прыдзьвінская роўнядзь з прадмесьцямі-фарпостамі, адлеглымі адзін ад аднога на сотні кілямэтраў. Менавіта палачанамі называлі жыхароў беларускага Падзьвіньня летапісныя крыніцы. Чым ёсьць тады сучасная Полаччына як ня ўсёй Беларусьсю ў ейных этнаграфічных межах. Пазбаўце палачанаў гэткага ўяўленьня, і Беларусь не далічыцца тысячы гадоў уласнай гісторыі. Сучасны Полацак — фундатар беларускага гістарычнага дыскурсу і донар для сталічнай адраджэнскай эліты. Але наўрад ці з гэтага свайго капіталу сымбаляў горад будзе мець адсоткі ранцье, гэтаксама як і Тураў, Заслаўе, Друцак... (Балазе, акрамя сымбалічнага капіталу ў Полацку ёсьць расейскі нафтаправод, наваполацкія хімічныя вытворчасьці ды ўнівэрсытэт — першапачаткова інстытут нафта-хімічнага профілю. Нафтавая рака дублюе раку прыродную.)

Гамагеннасьць прыдзьвінскага ляндшафту, ягоная „дзьвінацэнтрычнасьць” (крыніцы і ручаіны краю імкнуць да галоўнага рэчышча) — ёсьць тым эмацыйным чыньнікам, што нараджае ўсьведамленьне супольнага. Лучнасьць ляндшафту прадвызначае агульнасьць гістарычнага лёсу. Вандроўкі па крывіцкім чарналесьсі Ўсяслава Чарадзея, Яна Баршчэўскага і Язэпа Драздовіча прасякнутыя адчуваньнем свойскасьці. Гэта, мусіць, тое, што разумелі скандынавы пад паняткам „мідгард” — унармаваная абжытая прастора, як родны двор дзяцінства, у акрэсе тыну якога знаходзілася столькі чароўнага, хвалюючага, але бясьпечнага.

Зь вежаў полацкіх бажніц можна ахапіць позіркам увесь край, а на берагах Нешчарды ў цішыні („шорах моўкнасьці” — Я. Юхнавец) праслухоўваецца праўда Паўночнай Беларусі. Полацкая ідэя не разьмінулася зь ляндшафтам і штодзённасьцю. Таму яна „нетранспартабэльная”, вымкнуўшы за арэал родных краявідаў, палачане, як правіла, пазбываюцца актуальнай моцы, асьвечанай легітымуючым полацкім „капірайтам”, каб пры жыцьці перамясьціцца ў каталёгі музэіфікатараў.

Тапаграфія папярэднічае гістарыяграфіі. Абмеры зямельных уладаньняў падчас рэформы каралевы Боны ўвыразьнілі абрысы літоўскай Сарматыі. З рэкагнасцыровак і памежных абмераў тэрыторый, захопленых кацярынінскімі генэраламі, паўставалі абрысы сучаснай Беларусі. Менавіта на падставе тапаграфічных даведак ўзьніклі першыя ўзоры айчыннай гістарыяграфіі — „Апісаньне Віцебскай губэрні” Пятра Катлоўскага, „Исторические сведения о примечательных местах Белоруссии” М. Без-Карніловіча ды іншыя. Пры ўсёй сваёй імпэрскай скіраванасьці яны ня страцілі навуковай каштоўнасьці — ляндшафт ня так падпадае фальшаваньню, як пісьмовыя крыніцы.

Пачынальнікі беларускага самапазнаньня М. Гарэцкі ды К. Вераніцын (аўтар паэмы „Тарас на Парнасе” з Гарадку) былі каморнікамі-землямерамі. Перад тым, як прамовіць сваю формулу беларушчыны, — яны выхадзілі яе пешшу. Вось і першы айчынны падручнік геаграфіі А. Смоліча заслугоўвае цяпер на пачэснае месца ў анталёгіі беларускай гісторыі ідэй.

Побач з традыцыяй-тэкстам заўжды прысутнічае традыцыя-ляндшафт, што ўплывае сваімі эканамічнымі і афэктыўнымі складнікамі на сацыяльна-палітычнае поле. Гэта канфлікт дзьвюх розных моваў, якія, гаворачы аб аднолькавых рэчах, ствараюць адрозныя рэальнасьці. Адраджэнская традыцыя, угрунтаваная на формулах сваіх сакральных тэкстаў, паходжаньне якіх узыходзіць да віленскіх краявідаў ХІХ ст., адмаўляе ў культуратворчай каштоўнасьці сучаснаму соцыякультурнаму ляндшафту. Усё б добра, але тарашкевіца не валодае дастатковай крэатыўнасьцю, каб спарадзіць з уласнай літары „абяцаную зямлю” — рэальнасьць альтэрнатыўную.

Полацак знаходзіцца ў тым шчасным пункце, дзе ляндшафт выходзіць на паверхню сэмантычнай уцямнасьці. Рака, лес, верасовыя пусткі, балаты, азёры, дарогі, камяністыя палі ангажуюцца тут гісторыяй, гарызанталь краявіду трансфармуецца ў вэртыкаль сылюэту бажніц. Гісторыя існуе ў полацкім пэйзажы як патэнцыя, як працяг ляндшафту ў сацыяльнае. Ляндшафт акумулюе ў сабе набор магчымых гістарычных падзеяў, якія „ўчытаныя” ў краявід (напрыклад, „палі баёў”), — павароткі дарогі нясуць у сабе патэнцыі гістарычных пэрыпэтый, а пагоркі, лагчыны, вазёры выконваюць мнэматычную функцыю. Вакол гэтых дамінантаў канцэнтруюцца легенды і паданьні. Традыцыйная сьвядомасьць схільная вымяраць гісторыю ў мерах прасторавай адлегласьці, — паміж швэдзкай інтэрвэнцыяй і вайной з французамі 1812 году ў прызвычаеным успрыманьні пралягаюць не стагодзьдзі, а кілямэтры, якія падзяляюць „швэдзкія могілкі” ад возера, дзе пахаваны „Напалеонаў скарб”. Зьнікненьне летапісных крыніц не пазбаўляе нас памяці, бо ляндшафт, апасродкаваны тапанімікай, ёсьць падкладкай гістарычных падзеяў, што тут адбываліся ці адбудуцца.

Лес зьяўляецца тым топасам, які навочна дэманструе асаблівасьці прасторавых уяўленьняў традыцыйнай беларускай культуры. У ейным кодзе ён „сэмантычна маркіруе Поўнач і Верх”, то бок „лес аказваецца максымальна прыцягнутым да сфэры сакральнага” (С. Санько). Для заходнеэўрапейскай традыцыі характэрнае хоць і дыфэрэнцыяванае ў залежнасьці ад сацыяльнага становішча і культурнага цэнзу, але збольшага насьцярожанае стаўленьне да лесу. Гэтая амплітуда вагаецца ад вобразу нетраў-пустэльні, поўных інфэрнальных сіл, у якіх выпрабоўвалі сваю веру клірыкі, і да лесу-вольніцы браканьераў-вілянаў. І для адных, і для другіх лес быў „унівэрсумам чароўных і страхоткіх легендаў” (Ж. Ле Гоф). Заходнеэўрапейскія лясы поўняць звыродлівыя пачвары, калі ж знаёмісься зь беларускімі паданьнямі, складваецца ўражаньне, што самымі мацёрымі насельнікамі прыдзьвінскіх нетраў былі самі крывічы, князі якіх зьяўляліся ваўкалакамі. „Зачараваны сьвет” пратрываў у гэтым лясным краі як найдаўжэй. Выбар станоўчага ці адмоўнага знаку ў занаваньні тэрыторыі ў традыцыйным грамадзтве залежаў ад ступені ейнай абжытасьці, — для нашых продкаў лес быў не чужой прасторай: „І жыцьцё, і сьмерць родняць чалавека зь лесам; лёс рэдзіць людзей, людзі рэдзяць лес” (Р. Барадулін).

Кніжнік Сімяон ня мог прайсьці паўз такі тэкст, якім зьяўляецца „кніга прыроды”. „Кніга прыроды” — адна з „мэтафар Барока”, адсюль і назва энцыкляпэдычнай працы С. Полацкага „Вертоград многоцветный”. У тэкстах апошняга алівы, фігавыя дрэвы і вінаградныя лозы дамінуюць паводле колькасьці згадак над тубыльчымі крушынамі і соснамі. Пабожны паэт лепш арыентуецца ў тапаграфіі і батаніцы Эдэму, чымся роднай зямлі. Нетры ягонага „вертаграду” насяляюць ільвы, малпы ды іншыя вучоныя зьвяры, што валодаюць мастацтвам палымянай казані. Лес для С. Полацкага — сфэра язычніцкага, у адрозьненьне ад вертаграду, саду — канцэнтраванай мэтафары культуры, культуры ў ачышчанай ад больш позніх напластаваньняў форме — культуры як апрацоўкі зямлі, прыроды. Прыроднае, „калючае”, як крушына ў творы паэта „Презрение достоинства и желание почета”, — мусіць належыць агню — смалістаму цяпельцу, на якім смажацца свавольнікі „в темной пропасти, в огненном океане”. Сад С. Полацкага — гэта дыдактычная катэгорыя, чужая пастаральным сэнтымэнтам. „Дзікі” аўтэнтычны ляндшафт, як і ягоныя насельнікі — нацыі, — яшчэ ня вынайдзеныя, гэтыя адкрыцьці будуць зробленыя праз колькі стагодзьдзяў.

Сьвет у творах Сімяона Полацкага — гэта кунсткамэра цудоўных праяваў і чалавечай марнасьці: Эгіпет, Мэмфіс, вежа Фарос, Эляда, слаўная Алімпам і стодам Зэўса, Калёс у Радосе, Эфэс і храм Дыяны, Маўзалей Артэмізія, Бабілён, Амфітэатар Рыму. Аддаючы даніну пашаны „Сямі цудам” мінуўшчыны, С. Полацкі не забываецца і на рэаліі новых часоў: „Христофор Колумб вокруг света обошел,/ От чудовищ морских мучений натерпелся”, „Мудрый Америго, плывя по воде,/ Немало ужасов от морских животных/ Претерпел, пока достиг неизвестных стран” (С. Полоцкий, с. 108). У гэтых радках чуецца пракаветнае „за трыдзявятай зямлёй”. „Чудовища морские”, ад якіх „натерпелись” слаўны Калюмб ды мудры Амэрыга, выплылі ў творы С. Полацкага з глыбіняў архетыповага. У гэтай новай пераніцоўцы гісторыі пра Ёну і кіта капэрнікаўская карціна сьвету мірыцца праз эпічны расьпеў з царкоўнай дактрынай.

Геаграфія, як і гісторыя, доўгі час заставалася біблійнай дысцыплінаю. Гэта была геаграфія этычнага — канглямэрат памятных мясьцін грэхападзеньня і кантактаў з Боскім, аксіялёгія, што атрымала працяг у тапаграфію, дзе ўсход і захад, поўдзень і поўнач, поле і лес, левае і правае маюць свае эквіваленты на шкале дабра і зла. Вандроўка Калюмба ў „паўднёвыя краіны” асацыявалася для носьбітаў сярэднявечнай вучонасьці зь біблійнай сымболікай, а традыцыйная сьвядомасьць, у сваю чаргу, упісвала ў калюмбаву вандроўку свае пракаветныя знакі. Поўдзень — прадоньне і адначасна страчаны Эдэм, хвалюючая амбівалентнасьць, як пакінуты недзе на поўдні паўночны полацкі край.

Геапалітычныя арыентацыі Полацку традыцыйна ляжалі ў плашчыні „Поўнач-Поўдзень”. Гэта ня толькі шлях „з вараг у грэкі”, што нітаваў у Полацку Скандынавію зь Бізантыяй, але таксама і пасярэдніцкая роля паміж Вялікім Ноўгарадам і Кіевам, аб чым сьведчаць архітэктурныя помнікі і знаходкі археолягаў. Альгердаў шлях, паводле народных паданьняў, арыентаваны менавіта з поўдню на поўнач, што адпавядае ня столькі тапаграфічнай, колькі міта-паэтычнай праўдзе. У беларускай традыцыйнай мадэлі сьвету зьвязка „Поўнач-Поўдзень” мае каштоўнасныя нагрузкі, зьвязаныя з апазыцыямі „верх-дол”, „сакральнае-інфэрнальнае”, дзе Поўнач адпаведна верх, а дол — Поўдзень (С. Санько).

Калі „Поўнач-Поўдзень” былі для Полацку кірункам эканамічнага развою і культурных кантактаў, то геапалітычная вось „Захад-Усход” стала спадарожніцай войнаў і разбораў, вытокі якіх ляжалі далёка ад мясцовых інтарэсаў. Да распрацоўкі міталягемы Ўсходу дачыніўся і С. Полацкі. „Океан восточной власти ти годует/ А юж западны тобе ся готует./ Слонцу Восток, Запад ровне подлегают,/ Даст Бог тебе, слонце, вси царем узнают” (С. Полоцкий, с. 38) — дэклямуе паэт, ці то сьцьвярджаючы, ці то прадракаючы пурпуровы ўсход маскоўскай вялікадзяржаўнасьці. Як і многія вобразы й ідэалягемы, міт Усходу распрацоўваецца С. Полацкім з дапамогай антычных узораў глёрыфікацыі. Маскоўскага цара паэт прыпадабняе Аляксандру Македонскаму.

Уяўленьні пра ляндшафт — люстра суб’ектыўнасьці эпохі, ейнага грамадзкага краявіду. Зь якога пункту сацыяльнага бачыўся С. Полацкаму ягоны Вертаград? Поле сацыяльнага як „гістарычна ўтвораная прастора”, ёсьць вытворным ад прасторы прыроднай і адначасова месцам, дзе фармуюцца прасторавыя ўяўленьні і спосабы трансфармаваньня ляндшафту (П.Бурдзьё). Разглядаючы погляды С. Полацкага на сацыяльнае, мы сутыкаемся зь ідэалягічным пасылам, у якім мала месца неадрэфлексаванай інэрцыі традыцыі. Сімяон Полацкі, выхаванец Кіева-Магілянскай Калегіі і Віленскай Езуіцкай Акадэміі, тагачасных асяродкаў усходнеэўрапейскай гуманістычнай думкі, ідэю чалавечай дабрароднасьці вырашае ў рэчышчы рэнэсанснай канцэпцыі чалавека. Засноўваючыся на рэлігійным пастуляце стварэньня чалавека паводле вобразу Божага, рэнэсансная ідэалёгія дэкляравала свабоду чалавечай волі і роўнасьць кожнага чалавека ў Богу. Гэтую ідэю мы знаходзім і ў творах С. Полацкага. Паэт сьцьвярджае: „Все мы по образу Божьему, все мы — адамиты”. Кожны нараджаецца роўным і годным, але, маючы свабоду маральнага выбару, чалавек можа згубіць падставу гэтай годнасьці — вобраз Бога ў душы. Шляхціц — гэта перадусім той, хто патрапіў захаваць повязь з боскім першаўзорам. Адсюль выснова С. Полацкага: „Кто богат достоинствами, по праву может быть наречен/ Дворянином, хоть бы был рожден от простецов неизвестных./ А кмет i дворянин без достоинств — холоп, хотя рожден от благородных” (С. Полоцкий, с. 91). Факт нараджэньня ад дабрароднага продка ня можа даваць перавагі на вагах шляхецкай годнасьці: „всякая кровь портится i невечна”. Вайсковая шляхецкая служба разглядаецца паэтам не як прывілей, а як адно са шматлікіх рамёстваў.

Пэўную пазыцыю займае С. Полацкі і ў дачыненьні да багацьця: „Богатства три некия имут вещи в себе,/ яже не попущают вселится в небе”. Адзіным памысным спосабам прымяненьня грошай, на думку паэта-манаха, зьяўляецца дабрачыннасьць. Сьвецкая ўлада таксама ня робіць ейных уладальнікаў дабрароднымі: „Рад отказаться, порой откупиться/ От больших чинов, кто не дурак”, — прыдворны паэта, мусіць, ведаў, пра што пісаў.

Фармулюючы сацыяльны ідэал, С. Полацкі дэкляруе яго адкрытым для памкненьняў любога чалавека, незалежна ад паходжаньня, наяўнасьці чыну ці маёмасьці. У асяродзьдзі рамесьнікаў, беднаты і клірыкаў С. Полацкі бачыць апірышча боскім і царскім справам. Галоўны цэнз: верная служба царкве і манарху, што мае на ўвазе індывідуальную дабрароднасьць і працу-служэньне, працу як служэньне. У тропы антыквізуючай сьвецкай модзе, С. Полацкі, каб сьцьвердзіць дабрароднасьць працы агулам і рамесьніцкай працы ў прыватнасьці, выводзіць ейную генэзу ад антычных багоў: „Сметливая Арахна пряжу придумала,/ Чтоб наготу нашу удобно укрыть./ Также i ткачей всякими изделиями/ Благодаря ее изобретению мы облагодетельствованы” (С. Полоцкий, с. 132). Прыёмам вывядзеньня радавых генэалёгій з антычнай гісторыі карысталіся і шляхецкія ідэолягі. Гэта была агульнаэўрапейская стратэгія глёрыфікацыі (згадайма францускі прыдворны культ Геркулеса Гальскага ці айчынную мітагістарычную вынаходку, дзякуючы якой валадары ВКЛ выводзілі свой радавод ад рымскага патрыцыя Палямона). Ідэал С. Полацкага — гэта сваеасаблівае шляхецтва без гербоў, генэалёгій і радавых замкаў. Рыцарам сутаны ды прастолу і бачыў сябе С. Полацкі: „мечь ё азъ, подражая Христу Госпаду, отъ устъ моихъ испущаю, не человеки убивающiй, но злобы ихъ, i лукавства ихъ посещающiй, сухiя ветви от древа отрезающiй... Мечь духовный, на духовныя извлекаю, i секу нещадно ихъ злобы”.

С. Полацкі, зразумела, ня быў утрапёным дысыдэнтам і аддаваў належнае і традыцыйнай канцэпцыі трохчастковага функцыйнага падзелу грамадзтва на сьвятароў, вояў і земляробаў: „Блюди свое сословие: молитва Симу/ Дана, плуг — Хаму, а меч — Иафету” (С. Полоцкий, с. 108), але само грамадзтва, сучаснае паэту, зламала гэтую дэклярацыйную статыку акурат у той ступені, якая і дазваляла сыну купца рабіць кар’еру клірыка і дзяржаўнага дзеяча. „Паэтычныя вольнасьці” С. Полацкага былі санкцыянаваныя часам. Эксцэсы шляхецкіх вольнасьцяў змушалі многіх палітычных мысьляроў Рэчы Паспалітай знаходзіць ідэальныя грамадзкія ўзоры ў самых нечаканых месцах, у асяродзьдзі іншых сацыяльных клясаў і нават іншаверцаў. Шукаць падтрымку „палітыцы велічы” ў бюргерскім асяродку вымагалі і агульнаэўрапейскія палітычныя тэндэнцыі. Падобная задача патрабавала перафармуляваньня сацыяльнага ідэалу, падпарадкаваньня яго новым палітычным рэаліям. С. Полацкі сваім паходжаньнем і выхаваньнем быў да гэтага падрыхтаваны.

Існуе сапраўдны інстытут полацкіх стратаў і нязьдзейсьненых праектаў. Гэта вельмі аптымістычны інстытут — ён дэманструе памер тутэйшых патэнцый і амбіцый. „Страты” — неабходная драпіроўка гістарычнай дыскрэтнасьці, без падобнага маскаваньня гамагеннасьць традыцыі не была б відавочная. Тое, што мы не патрапілі яўна залічыць у свае набыткі, можна правесьці па графе „свайго страчанага”. З расьцярушаных і непрачытаных архіваў, з раскіданых камянёў бажніц прарастае сучасная беларуская самасьвядомасьць, пачатак якой далі археалягічныя і археаграфічныя вышукі. Накіраваўшыся колькі дзесяцігодзьдзяў таму на пошукі полацкага крыжа Эўфрасіньні, мы ў працэсе гэтых росшукаў набылі беларускую незалежнасьць, выяўляючы большую рупнасьць хутчэй у вяртаньні крыжа, чымсьці дзяржаўнасьці. (Сюжэт для айчыннага У. Эка — беларуская прэзыдэнцкая дзяржава як ускосны прадукт, пабочнае адгалінаваньне тысячагадовай гісторыі з крыжом Эўфрасіньні.)

Полацкі лябірынт — ці ня самая амбітная крывіцкая „страта”, бо яна галіцца на ляндшафт, прэтэндуе на асаблівыя дачыненьні з прасторава-часавым кантынуўмам (згадайма „Лябірынты” В. Ластоўскага). Але гэтая міталягема няпоўная — хтанічная прырода лябірынту-сутарэньня вымагае наяўнасьці свайго салярнага спадарожніка. І ён, гэты крывіцкі Эдэм, існуе. У адрозьненьне ад Лябірынту, адносна тапаграфіі і месцазнаходжаньня Саду ёсьць больш пэўныя зьвесткі. Ян Баршчэўскі, напрыклад, лякалізуе ягонае месцазнаходжаньне ў экіманскіх уладаньнях паноў Беліковічаў. Урэшце, „Вертаград” С. Полацкага можна ўважаць ягоным віртуальным філіялам, заўжды гатовым разгарнуцца на прасторы айчыннага гуманітарнага дыскурсу.

Асьветніцтва, на думку Пітэра Бэрка, ёсьць атрыбутам паўночна-ляснога экатыпу культуры. На Полаччыне і за Эўфрасіньняй, і ў часы С. Полацкага ладную частку году людзі праводзілі ў памяшканьнях пры сьвятле лучыны, што стымулявала фантазію і цікавасьць да кнігі. Па сутнасьці, пра тое самае пісаў і Ян Баршчэўскі ў „Нарысе паўночнае Беларусі”, гаворачы пра „фантазію і мелянхалічны дух” беларусаў. Мяжа надала гэтаму сьвету мітаў і легенд гістарычнае вымярэньне, а рака ўлучыла яго ў сусьветны кантэкст.